2ª parte da reportaxe publicada no xornal El Mundo o pasado 20 de novembro.

“Ten coidado pola rúa, non vaias soa de noite”

A concienciación é a materia pendente. Saben os máis novos distinguir que é unha agresión sexual?

Sandra lembra o caso dunha coñecida que lle sorriu a un mozo nunha noite de festa. Falaron. Tontearon. Había algo. “El xa entendeu que tiña dereito a facer o que lle viñese en gana. Díxolle que non, ‘quero que pares’, pero chegou ata o final”. Sandra ten 20 anos e é unha dos 11 estudantes aos que reunimos diante das nosas cámaras para reflexionar sobre que consideran os máis novos que é unha agresión sexual.

“A imaxe que se vende de que as mozas se teñen que facer as difíciles para facerse as interesantes é demoledora. ‘Se che digo non, non me interesas, é que quero que te vaias. Non quero que sigas xogando’”, lanza. O ‘non é non’ habitual das campañas de concienciación sobre agresións sexuais.”Moitas veces atópaste co típico grupo de machitos que teñen que deixar claro que son os reis e teñen o control. Eu escoitei desde o inocente  Que fixeches, guapa? ata ‘voute follar ata rebentarte’”.

Sandra estuda Xornalismo na Universidade Carlos III de Madrid e sabe que no seu futuro desempeño profesional terá que extremar o coidado sobre como enfoca as informacións para non danar máis ás vítimas. O amarelo vende, pero prexudica. Un mantra que tamén teñen ben aprendido os seus compañeiros de aula Daniel, Adtemexi, Paula ou Cristóbal, e que as profesionais que axudan a estas vítimas non se cansan de repetir. Cristóbal bota de menos “máis pedagoxía” e que “haxa máis eco nos medios”.

“Hai veces que freei comentarios como ‘a ti dábache eu’ ou afeei que lles fagan fotos ás mozas na praia mentres fan top-less”, recoñece Daniel, que sinala as gabanzas como “agresións psicolóxicas”. As súas compañeiras están de acordo e móstranse combativas contra as aparentes loubanzas que as receptoras non piden. A ningunha delas lles agrada un comentario deste tipo fóra dunha esfera íntima.

A Axencia Europea de Dereitos Fundamentais (FRA, polas súas siglas en inglés) publicou en 2014 o resultado dunha enquisa sobre violencia machista. Polo menos 1.500 mulleres de entre 18 e 74 anos foron entrevistadas en cada país, fóra de Luxemburgo, onde foron entrevistadas 908. Un dos motivos para a súa realización é a falta de datos comparables para medir o alcance da violencia contra as mulleres a nivel europeo. Explica a FRA que as estatísticas de cada país contan máis sobre como se recolle a información e a cultura de denuncia en cada territorio que sobre a realidade do problema. Aínda que a enquisa mitiga o desfasamento, destácase que “o propósito da presentación dos datos non é establecer comparacións entre países senón tentar axudar a comprender o peso do problema para a poboación de cada estado”. Unha das principais conclusións desta enquisa é que a violencia contra as mulleres é un problema arraigado e cuxa visibilidade é inferior á realidade.

“Moléstame cando vexo unha actitude de babosería, hai miradas coas que te sentes moi violenta”, asegura Paula, que aínda que non sufriu agresións graves, sinala realidades cotiás e compartidas: “Tocáronme o cu na discoteca, como a todo o mundo, pero non creo que debésemos asumir que sexa normal. É o meu corpo, non me toques”. María Ángeles Carmona, presidenta do Observatorio contra a violencia de xénero do Consello Xeral do Poder Xudicial (CGPJ) e secretaria xudicial nun xulgado da muller de Sevilla refírese tamén a esta clase de tocamentos e lembra que é un delito condenado polo Código penal: “É imprescindible a prevención e a educación, pode ser como un cinto de seguridade cando imos nun coche”, sinala Sonia Lamas, psicóloga que trata habitualmente con mulleres violadas e agredidas sexualmente e que insiste en lembrar que estes delitos suceden en moitas ocasións en relacións de parella e en primeiras citas. “Hai mozas de 17 ou 18 anos que nas súas primeiras relacións non saben identificar que iso que lles ocorreu é unha agresión. Se non o entendemos como unha esixencia de ‘eu, mozo, teño poder sobre esta moza’, o modelo vai seguir reproducindo e as mulleres imos seguir asumóndoo”.

“Teño o medo infundido polos meus pais de non ir soa pola noite”, explica Adtemexi, aínda que se atopa con berros insolentes a diario, sexa cal sexa a hora. O outro día facía deporte e cambiaron o “tía boa!” habitual por un “Eu si que che faría correr!”. Se cando sae de clase xa anoiteceu, acende a lanterna do móbil e pasa rápido polos sitios máis escuros: “Se é que pode ser calquera, sempre tendemos a relacionar cun perfil que non estea ben visto pola sociedade, pero non é así”. Sempre alerta. “Todos os días sentes medo de que che poidan piropear, de que che poidan agredir, a sociedade evolucionou pero séguenos considerando inferiores”, argumenta. O caso de María, cuxo nome se cambiou para preservar a súa intimidade, é esclarecedor:

‘Rómpoche a visado’

María P. marchouse a estudar a Australia e alí coñeceu ao seu xa ex parella, español como ela. O mozo que pensou que sería o amor da súa vida, segundo as súas propias palabras, converteuse no seu pesadelo e no causante duns meses de calvario. Denuncia que os organismos australianos negáronlle a axuda: “Chegáronme a dicir ‘es europea, tenta denunciar alí’”. A relación de poder que o seu noivo tiña sobre ela queda reflectida na ameaza continua de que, se non volvían estar xuntos, rompería o seu visado. A María non lle agrediron sexualmente, pero viviu a violencia máis habitual contra as mulleres, a dos malos tratos, “un grave problema de saúde pública e unha violación dos dereitos humanos”, segundo descrición da OMS. “Téntanche manipular continuamente, díxenlle ‘igual que me botaches de casa, estás a botarme do país, sabes que isto non ten nada que ver nin con visados nin con parella, só vas polo que máis doe’. Sabes o que me dixo el? ‘Non me rexeites’. Esa foi a última vez que lle vin antes do xuízo”. De volta a España, reflexiona: “Cando te escoitas de verdade, as cousas empezan a cadrar, porque sabes que o que ocorre non está ben e que o estás xustificando. Unha cousa que me levo disto é que son máis eu”.

Beatriz Martínez, psiquiatra infantil, ve a miúdo primeiras relacións de poder entre mozos e mozas na súa consulta. Observa relacións tóxicas entre rapaces demasiado novos. “Imos para atrás en moitos casos con respecto a cando eu era adolescente, e eu non son moi maior, teño 31 anos. O outro día unha paciente contábame que estaba moi contenta, porque era a primeira relación na que o seu noivo non lle controlaba o whatsapp, coma se fose unha cousa positiva. Vívense relacións de poder, mozas que mandan unha foto á súa parella para ensinarlle como van ir vestidas o venres se eles non poden saír”.

A vestimenta é un dos temas recorrentes. Cambiamos de protagonistas e charlamos con Alberto, Adriana, José Ramón, Hiomar, Xullo Javier e Belén. Todos alumnos do colexio dos Salesianos de Aranxuez (Madrid). Todos en segundo de Bacharelato. “Sinto cohibida, sobre todo no verán, coas saias e os pantalóns curtos”, di Adriana. Hiomar, máis combativa, asegura que é o seu corpo e ela decide: “Se non queres estar comigo, non esteas”. Belén, comparte parecer con Hiomar: “Ti tes que levar o que a ti che guste, sen pensar no que che poidan dicir ou o que pensen os demais”.

Coidado coa ‘sextorsión’

O que farías no mundo virtual repetiríalo no real? Os nativos dixitais combinan as dúas esferas cunha naturalidade que pode escapárselles das mans. Catalina Perazzo, analista xurídico de dereitos de infancia na ONG Save the Children, recomenda aos máis novos que teñan “unha cidadanía dixital responsable”. “É importante que saiban que o mesmo respecto e a confianza no que se lles educa día a día téñeno que reproducir en redes sociais. Estas dannos anonimato e expóñennos a riscos que ás veces están velados no medio no que se producen”. Esta experta alerta sobre a ‘sextorsión’, cando as ex parellas usan imaxes para ameazar e vingarse: “O que comparte e os que o difunden estarían a violar o dereito á intimidade desa persoa e danando a súa imaxe e honra. Son delitos”.

A psiquiatra infantil Beatriz Martínez pide unha supervisión dos pais, que saiban con quen se move, pero que non signifique que lean as súas mensaxes e violen a súa privacidade: “Hai que lembrar aos mozos que, aínda que sexa privado ou restrinxido, o que se comparte na internet, compartido queda”.”Hai algo que se está facendo mal”, asegura Tina Alarcón, presidenta e unha das fundadoras, alá polos primeiros 80, de CAVAS, o Centro de Asistencia a Vítimas de Agresións Sexuais, unhas pioneiras na atención destas mulleres. “A violación sempre foi igual, pero a única variación importante é que cambiou a idade media do agresor, que baixou moito. Sempre digo o mesmo: formación no respecto e igualdade de valores. Para min é un desalento cando vou aos colexios para algunha charla e aínda se escoitan algunhas cousas… Hai dous anos, un alumno de Dereito levantouse e díxome ‘e se unha tía te pon a 80, que?’. ‘Ah!, non sabes que facer? Tes dereito a enfadarte pero, se non sabes que facer é que es un torpe’, respondinlle”.

E a volta nocturna á casa? Ese viacrucis que obsesiona. Dicir o mesmo a elas que a eles? Ningún dos participantes masculinos recibiu advertencias dos seus pais. Só consellos para que acompañen ás súas amigas, aínda que teñan que chegar máis tarde á casa. As mozas coinciden nas súas experiencias coma se vivisen nun mundo diferente ao deles. Coma se para elas non fose 2016. “Non volvas soa”. “De calquera lado pode saír alguén”. “Que sempre te acompañe alguén”. “Eu vou a por ti onde sexa e á hora que sexa”. Hiomar explica esas sensacións tan comúns entre as mulleres: “Vas pola rúa e sénteste insegura. Fíxaste en todos os coches, miras á xente, parpadea un farol e asústaste… Ensínanche a que tes que ir con coidado de que non che fagan nada, no canto de ensinar á xente a que non o faga”.

Que é para ti unha agresión sexual?
Estas foron as respostas dos participantes

Daniel, 19 anos:
“Vai máis aló do físico. Creo que son unhas actitudes que producen na outra persoa inseguridade e constante alerta”
Paula, 20 anos:
“Calquera situación que incomoda ao outro polo seu xénero e chegar a facer algo que o outro non queira”
Cristóbal, 20 anos:
“Hai moitos tipos de violencia e tamén hai que entender que alguén non queira máis”
Adtemexi, 20 anos:
“Sempre o temos asociado ao sexo, pero tamén pode ser verbal”
Sandra, 20 anos:
“É calquera tipo de acto violento de natureza sexual. Desde unha caricia forzada ata o extremo que sería a penetración”
Alberto, 17 anos:
“Creo que non é só violación,  pode selo ata unha gabanza mal feita”;
José Ramón, 18 anos:
“Cando unha das dúas persoas non está de acordo”
Adriana, 17 anos:
“Facer algo sen o consentimento da outra persoa. Tamén a través de xestos”
Hiomar, 17 anos:
“Tamén é malos tratos psicolóxicos e que che obriguen a manter relacións sexuais”
Xullo Javier, 18 anos:
“Obrigar a outra a facer o que non queira”
Belén, 17 anos:
“Calquera contacto non consentido e denigrante”

“Fíxome reflexionar”

Na formulación deste especial pensamos en ir máis aló das pantallas e abrir un espazo de debate nas clases dos estudantes cos que gravaramos o vídeo que poden ver máis arriba. Acudimos á Universidade Carlos III e ao colexio de Salesianos de Aranxuez acompañados da psicóloga Sonia Lamas e a psiquiatra Beatriz Martínez, que transmitiron aos rapaces a súa experiencia e cos que compartiron opinións. Un dos mozos da Carlos III interviu ao final cunha reflexión moi significativa:

“Cambiou a miña concepción sobre o que son as agresións sexuais. Eu antes só as circunscribía ao ámbito físico, pero este encontro faime reflexionar. Penso en comportamentos meus que puidesen afectar, síntome un pouco culpable. Nunca tiven mala intención”. Unha das súas compañeiras interviu xusto despois: “Creo que serviu para que os mozos se dean conta de que unha agresión sexual non é só a penetración, porque non viven cada día os comentarios, que te toquen… Moitas veces sentímonos incómodas”.