Este é o primeiro artigo dunha serie dedicada  á loita contra a violencia machista. Trátase da tradución dunha reportaxe do xornal El MUNDO publicada o pasado  20 de novembro de 2016.

A punta do iceberg

“Incómoda”, “violenta”, “atemorizada”, “avergoñada”, “sucia”… Son moitas as palabras que describen o que sente unha muller cando alguén invade a súa intimidade sen ser convidado. En España, tres mulleres denuncian violacións cada día. Pero a violación é só a punta do iceberg. Polo camiño, en silencio, quedan moitos casos. Experiencias desas que, cando se contan, reciben como resposta que non é para tanto. Desas que, cando se reviven, poñen os pelos de punta, pero que se volven gardar aí, nese caixón pechado de recordos desagradables que só se volve a abrir cando alguén dá coa combinación correcta, con esas dúas palabras tan abstractas que describen algo tan concreto. Agresión sexual é que che toquen sen o teu permiso. Agresión sexual é que te toquen sen o teu permiso. Agresión sexual é que te sigan sen o teu permiso. Agresión sexual é  que te piropeen sen o teu permiso, que se che acheguen sen o teu permiso. As agresións sexuais forman parte do noso día a día, pero non fan ruído. O MUNDO propúxose, esta última semana, sacar do caixón esas vivencias. As palabras para romper a fechadura, #MiAgresiónInvisible, desataron unha avalancha de testemuños, vía redes sociais, que demostran que, aínda que voluntariamente invisible, o acoso sexual está aí, no noso día a día, e non debe ser normalizado.

AGRESIÓNS INVISIBLES

A punta do iceberg

En España, tres mulleres denuncian violacións cada día. Pero a violencia sexual está en todas partes. É unha pandemia mundial

Lola: “O que consegue nuns minutos, que non son nada para el, é meter medo á outra persoa”

Lola volvía a casa do súper. Era pronto, pero xa anoitecera. Un mozo pediulle que deixase aberto o portal e non tivo problema: “Estaba tranquila”. Arriba, no terceiro piso, esperaban o seu marido, o seu bebé e un amigo. “No primeiro relanzo colleume, estampoume contra a parede e meteume man. Puiden zafarme e saír correndo, pero non conseguín gritar. Era como nas películas, abría a boca e non saía son”.

“Son unha persoa de carácter”, asegura Lola, “se me preguntases antes daquilo diría que me sei defender. Pero non, non me defendín. Teño pendente aprender defensa persoal. O que consegue nuns minutos, que non son nada para el, é meterlle medo á outra persoa”. Marta foi coa súa parella a casa do home. El dixo que non sabía quen era eu. “Vinme arriba e esixinlle que me mirase á cara. Non foi capaz, derrubouse e pediume perdón. Eu xa teño unha idade pero, e se lle pasa a unha adolescente?”.

Marta:  ”Vinme arriba e esixinlle que me mirase. Non foi capaz, derrubouse e pediume perdón”

No caso de Marta* era verán e a plena luz do día. Pasaba uns días nun pobo e saíu a dar unha volta polo campo. Agachouse para atar as zapatillas. Viu a un señor no que non reparara. Seguiu camiñando e na terceira curva, volveuno atopar: “Estaba espido e tocándose. Mirábame. Saín ás presas e, á media hora, dei volta. Seguía espido e non me quitaba ollo. Pasei ao seu lado, pero non baixou a mirada. Sentín moita vergoña e decidín non contalo. Pasasdas horas, comenteillo ao meu mozo. Sentíame sucia”.

Ana: “O peor foi a tara que me quedou. Víao por todas partes e non soportaba ir en transporte público”

Ana baixou do autobús á altura de Rózalas (Madrid). Dirixíase cos cascos postos a subir á ponte para cruzar a autopista. Un home seguiuna, tocoulle o cu e increpouna. “Non tiña escape. Si subía á ponte, non había ninguén máis. Fun correndo cara a unha ITV próxima e os mozos saíron a por el. Colleu o autobús en sentido Madrid. O peor foi a tara que me quedou: víao por todas partes e non soportaba ir en transporte público”.

As agresións sexuais forman parte do noso día a día. Están en cada rúa pola que pasea unha muller mentres escoita algún comentario desagradable que moitos entenden como piropo. Están cada vez que a unha moza lle tocan o cu nunha discoteca ou no camiño de regreso á súa casa. Están en España e en todas partes: nas universidades de Estados Unidos, nas beirarrúas de Bos Aires, nos vagóns de metro de Xapón… A violencia sexual é unha pandemia mundial, pero non a vemos. Ou non a queremos ver. As agresións sexuais son invisibles. Voluntariamente invisibles.

Por que miramos para outro lado? “Encaralas sería ao final cuestionar o sistema no que vivimos, un sistema que se apuntala en valores como o machismo, o sexismo ou a homofobia. Cuestionar este tipo de condutas implica recoñecer que a nosa sociedade está facendo algo mal e non estamos dispostos a ese nivel de autocrítica”, considera Marta Monllor, directora técnica da Fundación para a Convivencia Aspacia.

Preferimos levantar a alfombra e esconder debaixo os abusos de cada día. Acumulamos uns casos encima doutros ata que algunhas vítimas, moi poucas en proporción, se atreven a dar un paso á fronte. En España, só un 20% das persoas afectadas denuncia sufrir violencia física ou sexual. Elas son a punta dun iceberg que agarda o seu particular Titánic para saír á luz e revelar a súa verdadeira inmensidade.

A FORMA MÁIS HABITUAL DE ACOSO PRESÉNTASE EN FORMA DE MIRADAS LASCIVAS, SEGUIDA DE TOCAMENTOS, ABRAZOS OU BICOS

“Existe certa tendencia a crer que se unha moza se embriaga nestas festas, quere que os mozos se aproveiten dela. É algo que fomos vendo ao longo de moitísimos anos e que ata agora estaba silenciado”, comenta María Anxos Carmona, presidenta do Observatorio contra a Violencia de Xénero do CGPJ.

Nalgunhas cidades chegáronse a detectar pandillas que impoñen como proba de iniciación para unha noza manter relacións sexuais co grupo, recorda Marta Monllor. Por iso é tan importante que as institucións, as autoridades e os medios de comunicación se centren agora en reprobar as agresións, tanto grupais coma individuais. “Penso que houbo un cambio de percepción grazas á visibilización dos últimos tempos”, asegura Carmona.

A mensaxe de “Non é non” comeza a calar e neste labor, as redes sociais son aliadas e inimigas ao mesmo tempo. Facebook, Twitter, Snapchat…internet convertéronse nun altofalante para previr e advertir dos riscos, pero ao mesmo tempo está a erixirse no cómplice perfecto para difundir as agresións.

Sen ir máis lonxe, os supostos violadores de San Fermín utilizaron WhatsApp para presumir do que fixeran, convertendo en cómplices ao resto dos seus amigos. Porque si, compartir vídeos e fotografías da agresión tamén é participar do delito. “O grupo de Whatsapp destes individuos chamábase A Manada. Imaxino que se sentirían coma lobos, sen cortiza prefrontal para actuar como persoas. Nese grupo había 21 persoas e varias delas ríanse coas mensaxes, asumían que é normal violar mozas baixo o consumo de substancias”, recorda a psiquiatra Beatriz Martínez.

“HAI UNHA TENDENCIA A CRER QUE SE UNHA MOZA SE EMBRIAGA NESTAS FESTAS, QUERE QUE OS MOZOS SE APROVEITEN”

Mariña conta como lle chegaron a ruxir ás 12 do mediodía ao cruzar un corredor da universidade coma se fose “a besta nun zoo”. Ou Silvia, compañeira de clase: “Estaba traballando e levaba unha simple camiseta e un pantalón. Un señor, que ía cunha acompañante, soltoume: “Ten coidado con botarte esa fragrancia no pescozo, a ver si van vir os vampiros”. “Eu ía co chándal, falando polo móbil -continúa Natalia- e un home deume un azoute e marchaba coma se non pasase nada… Perseguino e púxose súper nervioso, tanto que cruzou mal e case o atropelan”.

Raquel é xornalista deportiva e asegura que a súa contorna “segue sendo un mundo de homes: adestradores, afeccionados, directivos, árbitros, xornalistas…”. Está afeita a insinuacións constantes e ten ben preparadas as respostas para atallar indirectas. Como esta que lle lanzou un colega: “Díxome que se o diñeiro non me chegaba para a viaxe podía durmir na habitación do seu hotel, aínda que a cama fose compartida. Como quere que entenda este comentario?”.

Eva relata o que lle ocorreu hai un par de anos, cando tiña 15. Era pola tarde e un home esperaba xunto a un coche. Ao pasar ao seu lado, agarrouna: “Forzoume para que me metese no coche, dicíame ‘niñata, que entres’. Eu empecei a gritar que me deixase e veu alguén e empuxouno. Marchou no coche”. Eva sentiuse moi mal. “Logo chegaron os bulos e dixeron por aí que me violaron. Fíxome moito dano”.

As cousas parecen cambiar no formal, pero os valores machistas que sustentan o sistema seguen aí. “Ata hai 50 anos, as mulleres eran consideradas pola lei como unha propiedade do home e se eles se desfacían de nós, non pasaba nada. Se descubrían que as súas mulleres lles foran infieis, podían matalas e quedaban exentos de culpa”, recolle a experta de Aspacia. “Entón xulgábase o delito “contra o honor do marido”, recorda Amalia Fernández, avogada e presidenta de Mulleres Xuristas Themis.

Os avances son lentos, pero avances a final de contas. O Código Penal en España establece entre un e catro anos de prisión para os delitos de agresión sexual e entre seis e 12 anos para as violacións, aínda que as penas poden ser maiores cando se dan determinadas circunstancias; en caso de abuso sexual, o castigo consiste nunha pena de prisión dun a tres anos ou unha multa de 18 a 24 meses. “A lei española está bastante ben feita, pero o que acontece desde que se produce o delito ata que se consegue a sentenza xa non está tan ben. Hai moitos profesionais entremedias -avogados, fiscais, policías ou xuíces- que non teñen formación suficiente para facer fronte a un delito cun perfil tan específico como este”, opina o avogado Andrés Piera, que asesora a este tipo de vítimas.

“Ao ir denunciar, as vítimas ás veces atópanse con que a propia Policía pon en dúbida a súa versión e lles fai preguntas que, lonxe de axudalas, confúndenas máis. Moitas non saben que poden facer uso de determinados dereitos, como solicitar as grabacións do metro do momento en que sufriron a agresión”, relata Amalia Fernández. A falta de dilixencia durante as pesquisas iniciais e o tempo que transcorre entre a comisión do delito e a denuncia resultan cruciais, aínda que o verdadeiramente determinante é que se acuda á Policía. Sen denuncia, o demais pérdese polo sumidoiro.

As violacións en España seguen sendo delitos privados, é dicir, sempre necesitan a denuncia da persoa agredida. Se un médico detecta un caso no hospital ou se alguén presencia unha agresión na rúa, a súa denuncia non servirá a menos que a referende a persoa afectada. Pero atreverse non é tan fácil. O que vén despois é un proceso longo e duro para o que hai que estar preparado. “Costa moito dar o paso, primeiro polo temor ao propio agresor e logo por medo ás consecuencias na vida diaria e polo sentimento de vergoña e culpabilidade” que carrexan todas as vítimas, advirte María Anxos Carmona

Amalia Fernández, que levou numerosos casos de agresións sexuais, lamenta a dobre violación que poden sufrir ao denunciar. Revivir todo o ocorrido durante o proceso xudicial  antóllaselle unha especie de novo ataque, xa que moitas vítimas teñen que escoitar como se pon en dúbida o seu testemuño. “O obxectivo último é desacreditalas, sacar á luz posibles contradicións nas súas versións para amparar o dereito de defensa do acusado para lograr a súa absolución”, explica a avogada. Só iso pode explicar preguntas como “Pechou vostede ben as pernas?”, “Non é menos certo que vostede se insinuou ou coqueteou co acusado?”, “Que tipo de roupa levaba?” ou “Con cantas persoas se deitou antes?”.

Estas cuestións e outras similares son as que habitualmente escoitan as agredidas durante os xuízos. “A idea que pretenden transmitir é que a muller sempre fixo algo para que a ataquen: a súa forma de vestir, un xesto, unha palabra… Agora ben, o único que conta realmente é que nese momento ela non quería ter unha relación e que o agresor violou esa liberdade sexual e ignorou o ‘non’. Punto”, resolve a presidenta de Themis.

O difícil é demostrar que non houbo consentimento por parte da vítima. En moitos casos non hai probas definitivas e concluíntes de que os abusos e agresións tiveron lugar e o resultado é un conflito verbal entre agredida e acusado. “A decisión final recae no testemuño da vítima e en que o Tribunal lle dea credibilidade. Non teñen en conta a situación de estrés que puido vivir durante o momento da agresión, nin o seu estado de ‘shock’ posterior -que pode influír na versión inicial-, e en lugar de tomar os cambios como unha ampliación, enténdense como modificacións que restan credibilidade. Esta adoita ser a principal estratexia das defensas e en ocasións resulta exitosa: á máis mínima dúbida, dáselle a razón ao acusado e absólveselle”.

Falta sensibilidade na Xustiza, na sociedade e en todos os ámbitos implicados no tratamento das agresións sexuais. Reflícteno as sentenzas e dino os expertos. “A Xustiza non é machista, ou non o é máis que a sociedade, que consente este tipo de agresións mirando para outro lado. O día que nós, os cidadáns, nos viremos cando alguén lle toca o cu a alguén no metro, ou o día que afeemos un comentario groseiro na rúa, as cousas tamén cambiarán nos xulgados”, opina Amalia Fernández.

Sentenzas escandalosas

Unha sentenza ditada pola Audiencia Provincial de Mérida en xullo de 2016 argumentaba as dúbidas sobre a culpabilidade dun home acusado de agredir sexualmente á súa filla cando era menor con razóns como esta: “Resulta cando menos estraño que Lorena [nome ficticio] continuase vivindo co pai tras o primeiro episodio de ataque á súa intimidade sexual. Os feitos denunciados son graves, e iso, en principio, casa mal con que aquela seguise vivindo baixo o mesmo teito”.
Outra sentenza, neste caso da Audiencia Provincial de Barcelona con data de xullo de 2015, decidiu absolver a Manuel, [nome ficticio], do delito de agresión sexual que se lle imputaba contra unha muller coa que “acordou manter relacións sexuais a cambio de prezo”. Ambos se dirixiron ao domicilio do acusado, onde “como queira que o procesado pretendía manter relacións sexuais antes de satisfacer o prezo, Lucía [nome ficticio] intentou saír do piso, o que o procesado tratou de impedir collendo un coitelo co que fixo ademán de cravarllo, alcanzándoa no brazo e ocasionándolle unha ferida incisa no antebrazo dereito que requiriu de atención médica para a súa curación…”. O procesado si foi condenado por unha falta de lesións.

Falta tamén un plan específico para acabar coa violencia sexual. “En España temos unha lei contra a violencia de xénero, temos un plan nacional contra a mutilación xenital feminina e temos un plan nacional contra a trata de persoas, pero as vítimas de abusos e agresións non entran dentro destas categorías. Por que non hai un plan nacional contra a violencia sexual? Por que non hai unha lei integral que desenvolva os dereitos das vítimas e lles ofreza protección total?”, reclama Marta Monllor.

“Ás veces a primeira declaración é a única proba que existe para poder imputarlle a alguén un delito, así que é moi importante que esa persoa non teña ningunha confrontación visual co acusado”, precisa María Anxos Carmona, do CGPJ, que destaca como un gran avance a utilización do biombo, que antes só se permitía para menores de idade e persoas especialmente vulnerables. “A declaración ten que ter a riqueza suficiente para que logo poida servir de única proba de cargo”, engade.

“A mellor terapia para todas as vítimas de agresións sexuais é un xuízo gañado, pero deste delito sáese”, asegura Tina Alarcón, presidenta do Centro de Asistencia a Vítimas de Agresión Sexual (CAVAS), unha asociación de axuda con máis de trinta anos de experiencia. “Necesítase un tratamento e unha contorna adecuada, pero se se dan esas circunstancias, poderán incorporarse de novo á súa vida. Non van esquecer o episodio, porque lles é imposible, pero aprenderán a vivir con iso. Claro está, necesitan axuda. Soas non poderán saír adiante”.

Sinala que os casos dos menores son os máis complicados, sobre todo cando medraron con estes abusos e os responsables son os seus pais. “Recordo o caso dunha moza da que o seu proxenitor abusara desde pequena. Foi o seu noivo o que a axudou a saír daqueles dolorosos recordos, porque ela tiña unha estraña mestura de sentimentos, quería moito ao seu pai”, explica Tina. “Tivo un tratamento coa psicóloga durante máis de tres anos, pero a recuperación chegou cando gañamos o xuízo. Saíu á porta e díxome: ‘Tina, estou contentísima. Xa non quero ao meu pai’”.

Para amigos ou familiares que non saben como reaccionar ante as persoas que sofren este tipo de agresións, o mellor consello é achegarse “con vontade de axudar e escoitar”, insiste a psiquiatra Beatriz Martínez. “Hai algunhas frases que os que nos dedicamos a isto sabemos que é mellor non utilizar, pero a realidade é que tampouco hai que ter unha conversación collita con alfinetes. As vítimas non son de cristal. Son persoas coma ti ou coma min, cunha capacidade de resiliencia sorprendente” que seguen adiante.

*Os nomes das vítimas que se nomean son ficticios, excepto o de Lola.